του Αντώνη Ζάρκου Τσιαγγάλη,
Το Βυζάντιο ή Βυζαντινή αυτοκρατορία, λεγόταν κανονικά Αυτοκρατορία της Ρωμανίας ή Ανατολική Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία. Θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί και ο όρος Αυτοκρατορία της Νέας Ρώμης ή της Κωνσταντινουπόλεως (προφανώς δεν αναφέρομαι στο Λατινικό Κρατίδιο που έγινε μετά την Δ Σταυροφορία, στην Πρώτη Άλωση από τους Σταυροφόρους το 1204μ.Χ.). Το Βυζάντιο κράτησε για τουλάχιστον 1.100 χρόνια, καθώς θεμελιώθηκε με την ίδρυση της Κωνσταντινούπολης το 330μ.Χ. από τον Μέγα Κωνσταντίνο ή αλλιώς Κωνσταντίνο τον Α. Στην συνέχεια ξεκίνησε ουσιαστικά με τον θάνατο του Θεοδοσίου του Α γνωστού και ως Μέγα Θεοδοσίου, το 395μ.Χ. όπου τότε χωρίστηκε για τελευταία φορά η Ρωμαϊκή αυτοκρατορία, καθώς μοιράστηκε στους δύο γιους του, τον Αρκάδιο που πήρε το Ανατολικό κομμάτι και τον Ονόριο που πήρε το Δυτικό κομμάτι. Από τότε η Ανατολική Ρωμαϊκή αυτοκρατορία θα έχει μια διαφορετική και μακροχρόνια πορεία, σε αντίθεση με την Δυτική Ρωμαϊκή αυτοκρατορία που θα έπεφτε οριστικά μέχρι και το 476μ.Χ.
Έτσι το Βυζάντιο ξεκίνησε ουσιαστικά στο τέλος της Ύστερης Αρχαιότητας και στον Πρώιμο Μεσαίωνα. Αυτό διότι παρόλου που υπάρχουν τρείς γνώμες για το πότε τελειώνει η Αρχαιότητα, η μια είναι με τον θάνατο του Θεοδοσίου η άλλη με την πτώση της Ρώμης και η τελευταία με το κλείσιμο της Ακαδημίας του Πλάτωνα από τον Ιουστινιανό τον Α. Το πιο σωστό είναι η πτώση της Ρώμης δεδομένου, ότι γίνεται το 476μ.Χ. και επίσης ότι ο Μεσαίωνας στην Ευρώπη ειδικά κράτησε 1.000 χρόνια. Έτσι με την πτώση του Βυζαντίου κατά την Άλωση της Κωνσταντινούπολης από τους Οθωμανούς το 1453μ.Χ. και την ανακάλυψη της τυπογραφίας λίγα χρόνια αργότερα, τελειώνει και ο Ύστερος Μεσαίωνας και μπαίνουμε στην Ευρωπαϊκή Αναγέννηση και στην περίοδο των μεγάλων ταξιδιών που οδήγησαν στις πρώτες αποικίες των Ευρωπαίων στον λεγόμενο Νέο Κόσμο.
Επιπρόσθετα το Βυζάντιο ήταν η συνέχεια της Ρωμαικής κληρονομίας και έγινε ένα Ελληνιστικού τύπου Κράτος από την άποψη του πολιτισμού. Στην Ρωμαϊκή αυτοκρατορία, ο Ελληνικός πολιτισμός έπαιξε καίριο ρόλο, παρόλου που οι Ρωμαίοι κατέλαβαν την Ελλάδα από το 146π.Χ. η Κοινή Ελληνική ήταν για την πλειοψηφία των χρόνων η επίσημη ουσιαστικά γλώσσα, τα λεγόμενα Αγγλικά της εποχής. Η Ελληνική φιλοσοφία ήταν κυρίαρχη, με την Στωική, Νεοπλατωνική και Επικούρεια φιλοσοφία, να είναι η πιο δημοφιλείς σχολές σκέψεις. Ενώ η Ελληνική τέχνη, το θέατρο, η ρητορική και η επιστήμη έπαιζαν καίριο ρόλο για τους Ρωμαίους. Ακόμα και ο Χριστιανισμός που εμφανίστηκε στην Παλαιστίνη με τον Ιησού, εξαπλώθηκε με την Ελληνική γλώσσα και την σχέση του ως Ελληνιστικός Χριστιανισμός τόσο με τον Ελληνιστικό Ιουδαϊσμό, που σημαντικότερος εκπρόσωπος ήταν ο Φίλων της Αλεξάνδρειας. Άλλωστε τόσο η μετάφραση των Εβδομήκοντα για την Παλαιά Διαθήκη είχε γίνει στα Ελληνικά όσο και τα κείμενα της Καινής Διαθήκης γράφτηκαν στα Ελληνικά επίσης.
Οπότε ο Ρωμαϊκός πολιτισμός ήταν ουσιαστικά Ελληνορωμαϊκός δεδομένου ότι τα Λατινικά προήλθαν σε έναν βαθμό από τα Αρχαία Ελληνικά. Φυσικά η Ρωμαϊκή τέχνη και θρησκεία, επηρεάστηκε καθοριστικά από το Αρχαίο Ελληνικό Πάνθεο και την Αρχαία ελληνική Τέχνη. Είναι χαρακτηριστικό αυτό που σημειώνει ο σημαντικός Ρωμαίος ποιητής Οράτιος ‘’Η Κατακτημένη Ελλάδα, κατέλαβε τον Ρωμαίο κατακτητή’’. Έτσι διαμορφώθηκε άλλωστε μέχρι και τον 5ο αιώνα μ.Χ. αυτό που σήμερα ονομάζουμε Δυτικός Πολιτισμός και το βλέπουμε στον Ιερό Αυγουστίνο. Ο οποίος δεν ήταν μόνο ο πιο σημαντικός Χριστιανός φιλόσοφος και Άγιος για την Εκκλησία, αλλά και αυτός που είχε τα πολιτιστικά χαρακτηριστικά του Ευρωπαίου και γενικότερα του Δυτικού ανθρώπου. Δηλαδή ήταν Ρωμαίος πολίτης έχοντας τους Ρωμαϊκούς Νόμους, ήταν Χριστιανός και επηρεάστηκε καθοριστικά από την Αρχαία Ελληνική φιλοσοφία και τον Ελληνισμό γενικότερα στην πορεία του και στα έργα του. Γνωρίζοντας τόσο Λατινικά όσο και Ελληνικά.
Δηλαδή ο Δυτικός και Ευρωπαϊκός πολιτισμός, περιλαμβάνει κανονικά στην ταυτότητα του, όλους αυτούς τους αιώνες, τον Ελληνισμό από την Κλασσική και Ελληνιστική Εποχή, την Ρώμη στο θέμα της νομοθεσίας και της οργάνωσης και τέλος τον Χριστιανισμό στην θρησκεία, την ηθική και μέχρι και την τέχνη όπως βλέπουμε σήμερα σε πολλά πολιτιστικά αξιοθέατα ανά την Ευρώπη και τις ΗΠΑ.
Δεν είναι τελικά τυχαίο ότι ο Καρλομάγνος το 800μ.Χ. τον είχε στέψει ο τότε Πάπας ως αυτοκράτωρ των Ρωμαίων, όπως και άλλοι αργότερα, διεκδίκησαν την Ρωμαϊκή κληρονομιά. Η οποία δεν ήταν μόνο ένα νομικό δικαίωμα και ένα σύμβολο ισχύος αλλά αποτέλεσε ουσιαστικά την επιτομή του πολιτισμού εκείνη την εποχή. Για αυτό άλλωστε μετά την πτώση της Δυτικής Ρωμαικής αυτοκρατορίας, τόσο οι Γότθοι όσο και οι Βάνδαλοι και Φράγκοι, επηρεάστηκαν στην οργάνωση του Κράτους αλλά και στην κουλτούρα τους, από αυτά που βρήκαν στην τότε κατακερματισμένη Ρώμη. Οπότε το Βυζάντιο μέσα στους αιώνες που υφίσταται, συνέβαλε όχι μόνο στην διατήρηση αλλά και στην ανάπτυξη του πολιτισμού στην Ευρώπη. Και με τους εκχριστιανισμούς του αλλά και το εμπόριο και τις σχέσεις που είχε με τους Δυτικούς στην Ευρώπη.
Η Βυζαντινή ταυτότητα είχε δύο κύρια χαρακτηριστικά, τα οποία ήταν η Ελληνική γλώσσα και ο Ορθόδοξος Χριστιανισμός. Για αυτό η Βυζαντινή παιδεία είχε μέρος της Αρχαίας Ελληνικής φιλοσοφίας, γραμματείας και προφανώς την Χριστιανική θεολογία. Δεν είναι τυχαίο ότι στο Βυζάντιο αντιγράφτηκε η μεγάλη πλειοψηφία, των Αρχαίων και Ρωμαϊκών κειμένων που σήμερα διασώζονται. Αυτή η αντιγραφή έγινε κυρίως σε Μοναστήρια, και πολλές φορές γενικά σωστά και κατά λέξη. Ένα παράδειγμα είναι οι διασωζόμενες κωμωδίες του Αριστοφάνη, όπου μοναχοί αντιγραφείς, τις αντέγραφαν κατά λέξη, παρά τις βρισιές και τους απρεπείς κατά τα χριστά ήθη, φράσεις. Μάλιστα ο Χαλίφης Αλ Μαμούν όταν ήταν να ιδρύσει τον Οίκο της Σοφίας στην Βαγδάτη, αντάλλαξε Βυζαντινούς αιχμαλώτους με Αρχαία μεταφρασμένα κείμενα των Βυζαντινών. Οπότε οι Αραβικές μεταφράσεις των Αρχαίων Κλασικών προέρχονται κατά κύριο λόγο από κείμενα του Βυζαντίου.
Ο Εξελληνισμός του Βυζαντίου ήταν σταδιακός, ξεκινάει πιο πολύ από τον αυτοκράτορα Ηράκλειο όταν έγινε επίσημη γλώσσα της αυτοκρατορίας η Ελληνική, καθώς τότε τα Λατινικά δεν τα μιλούσε η πλειοψηφία του πληθυσμού αλλά οι κρατικοί κυρίως λειτουργοί. Τότε μετά τις κατακτήσεις των Αράβων επί Ηρακλείου, το κυρίαρχο στοιχείο στην αυτοκρατορία έγινε το Ελληνικό και το Ελληνόφωνο, άσχετα που υπήρχε Αρμενικό, Γεωργιανό και Σλαβικό στοιχείο. Μέχρι που αργότερα ήρθε η Μακεδονική Δυναστεία, όπου το Βυζάντιο απέκτησε ξανά μεγάλη ακμή σε όλα τα επίπεδα. Μάλιστα κατά την εποχή των Κομνηνών το 1150μ.Χ. εντοπίζονται επίσημα έγγραφα που οι Βυζαντινοί αποκαλούν τους εαυτούς τους Έλληνες και έτσι είναι γνωστοί στα υπόλοιπα κράτη της εποχής. Άλλωστε ο αυτοκράτορας της Αυτοκρατορίας της Νικαίας, ο Ιωάννης Γ Δούκας Βατάτζης είχε γράψει σε επιστολή του προς τον τότε Πάπα, ότι είναι Βασιλεύς των Ελλήνων. Για αυτό και κατά την διάρκεια της Τουρκοκρατίας, οι λεγόμενοι Γραικοί ή Ρωμιοί που ήταν γνωστοί έτσι οι Έλληνες στους Οθωμανούς, μιλούσαν Ελληνικά, είχαν Ελληνικά ήθη και έθιμα, και ήταν Χριστιανοί Ορθόδοξοι. Δηλαδή το Βυζάντιο καθόρισε την Ελληνική ταυτότητα στον Μεσαίωνα, στην Τουρκοκρατία όσο και στην σύγχρονη Ελληνική ιστορία. Και μπορεί να μην ήταν εξ αρχής Ελληνικό αλλά διαμορφώθηκε και έγινε στην πορεία Ελληνικό, θυμίζοντας όπως τόνισα πιο πάνω, ένα Ελληνιστικού τύπου Κράτος.
Στο βυζάντιο υπήρχε επιστήμη, όπως ιστορία, μαθηματικά, μηχανική, ναυπηγική, ιατρική και πολλά πανεπιστήμια με πιο χαρακτηριστικό το Πανδιδακτήριο της Κωνσταντινούπολης. Οι πιο γνωστές εφευρέσεις του Βυζαντίου ήταν το Υγρό Πυρ γνωστό κυρίως ως Ελληνικό Πυρ και ο Βυζαντινός αστρολάβος. Από την άλλη το πιο δημοφιλές κτίσμα της αυτοκρατορίας ήταν ο Ναός της Αγίας Σοφίας, αφιερωμένος στην Σοφία του Θεού, που χτίστηκε όπως το ξέρουμε σήμερα 1500 χρόνια πριν, επί αυτοκράτορα Ιουστινιανού του Α, από τους Έλληνες αρχιτέκτονες Ανθέμιο και Ισίδωρο. Ενώ το πιο γνωστό οχυρωματικό έργο ήταν τα Θεοδοσιανά Τοίχοι, που έσωσαν την Κωνσταντινούπολη από πολλές πολιορκίες, που τις έκαναν Άβαροι, Πέρσες, Σλάβοι, Άραβες, Βούλγαροι, Βίκινγκς και άλλοι ακόμα.
Το Βυζάντιο έζησε τον δικό του Μεσαίωνα για 3 αιώνες τουλάχιστον καθώς έγινε κυρίως με την Εικονομαχία και με θρησκευτικές συγκρούσεις που είχαν καθαρά πολιτικό χαρακτήρα στην πρώιμη περίοδο στα τέλη του 4ου αιώνα και στις αρχές του 5ου αιώνα. Το 1/3 περίπου των αυτοκρατόρων δολοφονήθηκε, έγιναν εμφύλιοι πόλεμοι από στρατηγούς που άλλοτε κατάφεραν και άλλοτε όχι να γίνουν αυτοκράτορες. Η Δυναστεία των Αγγέλων ήταν η χειρότερη από όλες τις Δυναστείες, καθώς δεν διαχειρίστηκε τα εσωτερικά και εξωτερικά προβλήματα, ενώ τα μέλη της αυλής είχαν συνεχώς συγκρουόμενες φιλοδοξίες. Αυτό οδήγησε στην Πρώτη Άλωση της Κωνσταντινούπολης που έγινε από τους Σταυροφόρους το 1204μ.Χ. Ένα άλλο αρνητικό της Βυζαντινής αυτοκρατορίας, ήταν ότι αρκετοί αν όχι οι περισσότεροι αυτοκράτορες επενέβαιναν στη Εκκλησία και στην στάση του Οικουμενικού Πατριαρχείου για πολιτικούς λόγους. Αρκετές φορές ουσιαστικά η Ορθόδοξη Εκκλησία, έκανε πίσω ή βρισκόταν υπό την καθοδήγηση του Βυζαντινού Κράτους. Αυτό δεν ήταν πάντα κακό, δεδομένου ότι οδήγησε τόσο στον εκχριστιανισμό των Σλάβων από τους Κύριλλο και Μεθόδιο όσο και στον εκχριστιανισμό των Βουλγάρων και των Ρώσων.
Ένα επίσης μειονέκτημα του Βυζαντίου ήταν ότι δεν υπήρχε μια σχετικά σταθερή πολιτική της αυτοκρατορίας, σε περιόδους ακμής, υπήρχε αδιαφορία για τους νέους κινδύνους και τις προκλήσεις. Αυτός ήταν ο βασικότερος λόγος που οι Σελτζούκοι Τούρκοι, κέρδισαν μάχες όπως το Ματζικέρτ. Επίσης σημαντικό αρνητικό ήταν η σταδιακή παράδοση της εμπορικής αγοράς στους Βενετούς και άλλους Λατίνους αλλά και η μεγάλη φορολογία που υπήρχε σε άμεσους και έμμεσους φόρους, όπου όταν η αυτοκρατορία ήταν σε καλύτερες στιγμές, οι υπήκοοι μπορούσαν να τους καταβάλουν. Όμως όταν ήταν σε δύσκολες εποχές, οι φοροεισπράκτορες πίεζαν ακόμα και όταν ο άλλος δεν είχε, άλλωστε οι έμμεσοι φόροι ήταν σε αρκετές περιπτώσεις αυξημένοι ακόμα και όταν δεν υπήρχε αυτοκρατορικό διάταγμα. Αυτό γινόταν σε περιπτώσεις κερδοσκοπίας και εκμετάλλευσης, όπου θυμίζει την συμπεριφορά των ντόπιων Ελλήνων κοτζαμπάσηδων και Οθωμανών Μπέηδων που είχαν δικαίωμα να εισπράττουν φόρους στους Έλληνες, στην διάρκεια της Τουρκοκρατίας, και κρατούσαν ένα μερίδιο, που δεν ήταν ουσιαστικά του φόρου, αλλά ήταν η αύξηση του.
Το πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα ακραίας φορολογίας στο Βυζάντιο, ήταν ο αυτοκράτορας Νικηφόρος ο Α, που αύξησε κατάφορα τους φόρους και δημιούργησε και νέους, με αποτέλεσμα τα μέτρα του να μείνουν γνωστά ως κακώσεις, που έφεραν δυστυχία σε όλους σχεδόν τους υπηκόους της αυτοκρατορίας, ακόμα και σε εύπορους. Αυτό οδήγησε το Κράτος να έχει γίνει αφενός «τοκογλύφος», και αφετέρου σε προβλήματα στην Βυζαντινή οικονομία σε όλους τους τομείς.
Στα τελευταία 150 έτη του Βυζαντίου έγινε η Παλαιολόγεια Αναγέννηση. Όπου ενώ η αυτοκρατορία είχε συρρικνωθεί σε ελάχιστα εδάφη, η πνευματική της ανάπτυξη ήταν τεράστια. Όταν οι Βυζαντινοί λόγιοι πήγαν στην Βόρεια Ιταλία μετά το 1453μ.Χ., και λίγα χρόνια μετά με την ανακάλυψη της τυπογραφίας, αυτό οδήγησε στην Ιταλική και άμεσα στην Ευρωπαϊκή Αναγέννηση. Ο Βυζαντινός πολιτισμός επηρέασε πολλές χώρες που υπάρχουν και σήμερα, όπως την Σερβία, την Αρμενία, την Ρωσία, την Βουλγαρία, την Ρουμανία, την Αιθιοπία, την Ουκρανία και άλλες ακόμα.
Εν κατακλείδι το Βυζάντιο δεν ήταν η καλύτερη ή χειρότερη αυτοκρατορία που υπήρξε ποτέ, αλλά ήταν σίγουρα από τις πιο ξεχωριστές και σύνθετες αυτοκρατορίες που υπήρξαν ποτέ. Επηρεάζοντας καθοριστικά τον πολιτισμό τόσο στην Ευρώπη όσο ακόμα και στην Ανατολή, με την Ελληνική γλώσσα, τον Χριστιανισμό και την Βυζαντινή στρατηγική σκέψη.
Βιβλιογραφία
1) Οι Πολεμιστές αυτοκράτορες του Βυζαντίου, John C. Carr, Εκδόσεις Ψυχογιός (2016)
2) Τι είναι το Βυζάντιο, Judith Herrin, Εκδόσεις Gutenberg (2020)
3) Στα Χρόνια του Βυζαντίου, Ευστράτιος Θεοδοσίου & Μάνος Δανέζος, Εκδόσεις Δίαυλος (2010)
4) 1204 – 1922 η διαμόρφωση του νεώτερου Ελληνισμού, 1821: Η δυναμική της Παλιγγενεσίας (2015)
5) Η Μικρή Ιστορία της Βυζαντινής αυτοκρατορίας, Διονύσης Σταθακόπουλος, Εκδόσεις Πατάκης (2017)
6) Γιατί το Βυζάντιο, Ελένη Γλυκατζή Αρβελέρ, Εκδόσεις Μεταίχμιο (2012)
7) Η αξία του Βυζαντίου, Averil Cameron, Εκδόσεις Μεταίχμιο (2017)
8) Ιστορία του Βυζαντινού Πολιτισμού, Sture Linner, Εκδόσεις Γκοβόστη (2019) 9) Αυτοκρατορικός Ελληνισμός 324μ.Χ. – 1081μ.Χ. Πρώιμη και Μέση Βυζαντινή Περίοδος: από τον Μέγα Κωνσταντίνο στην Άνοδο των Κομνηνών, Μάνος Ν. Χατζηδάκης, Εκδόσεις Πελασγός (2022)