Γράφει ο Βαγγέλης Αντωνιάδης
Οι ασύμμετρες απειλές δεν εκδηλώνονται πάντα με τη μορφή ένοπλης σύγκρουσης. Στον 21ο αιώνα, ολοένα και συχνότερα εμφανίζονται ως επιθέσεις που αξιοποιούν μη στρατιωτικά μέσα για να πλήξουν την κοινωνική συνοχή, την οικονομία ή την ασφάλεια ενός κράτους. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η εργαλειοποίηση των μεταναστευτικών και προσφυγικών ρευμάτων, όπως συμβαίνει σήμερα με την Ελλάδα, που βρίσκεται αντιμέτωπη με μια ασύμμετρη επίθεση από τις ακτές της Λιβύης, όπου κυκλώματα —συχνά με γεωπολιτική κάλυψη— ωθούν χιλιάδες ανθρώπους να επιχειρήσουν το επικίνδυνο πέρασμα προς την Ευρώπη, ασκώντας πίεση στα σύνορα και στις αντοχές της χώρας.
Οι πολλαπλές μορφές του ασύμμετρου πολέμου
Στον σύγχρονο κόσμο, οι πόλεμοι δεν μοιάζουν πάντοτε με τις θεαματικές συγκρούσεις στρατών που βλέπουμε στις ιστορικές ταινίες ή στα σχολικά εγχειρίδια. Αντιθέτως, ένα από τα πιο επίμονα φαινόμενα της νεοτερικότητας είναι οι λεγόμενοι ασύμμετροι πόλεμοι: συγκρούσεις στις οποίες η μία πλευρά αποφεύγει την άμεση στρατιωτική αντιπαράθεση και επιστρατεύει πολιτικά, κοινωνικά ή άλλα ανορθόδοξα μέσα για να επιτύχει τους στόχους της.
Παρά το ότι αποτελούν διαχρονικό στοιχείο των τελευταίων αιώνων, οι μελετητές συνήθως τους διαχωρίζουν σε κατηγορίες ανάλογα με την εποχή. Έτσι, κατά καιρούς έχουν περιγραφεί —με χρονολογική σειρά— ως ινδιάνικοι πόλεμοι, petite guerre (μικροί πόλεμοι), ανταρτοπόλεμοι, επαναστατικοί πόλεμοι ή, πιο πρόσφατα, ως τρομοκρατία. Αυτή η πληθώρα όρων έχει συχνά συσκοτίσει τη βαθύτερη συνέχεια του φαινομένου: ασύμμετροι πόλεμοι υπήρχαν πάντα και αποτελούν το έτερο πρόσωπο της διαρκούς πάλης για ισχύ.
Οι μεγάλες ανισότητες και η ανατροπή τους
Κοινό στοιχείο όλων αυτών των μορφών σύγκρουσης είναι οι έντονες ανισότητες σε πόρους και δυνατότητες. Αυτές καθόρισαν όχι μόνο γιατί επέλεξαν να πολεμήσουν κράτη ή κοινωνικές ομάδες, αλλά και το πώς το έκαναν. Στη διάρκεια των τελευταίων αιώνων, οι ανισότητες αυτές εκδηλώθηκαν στην τεχνολογία, στην ικανότητα συλλογής και αξιοποίησης πληροφοριών, καθώς και στο δίκαιο — όπου οι ισχυροί συχνά επιβάλλουν τους κανόνες.
Ωστόσο, τις τελευταίες δεκαετίες, οι λεγόμενες «αδύναμες» δυνάμεις κατάφεραν να εξουδετερώσουν αρκετά από τα παραδοσιακά πλεονεκτήματα των ισχυρών στρατιωτικών κρατών. Μέσα από την έξυπνη χρήση της τεχνολογίας, την επιδέξια διαχείριση της πληροφορίας και την εκμετάλλευση διεθνών ή κοινωνικών δικτύων, καταφέρνουν συχνά να μετατρέψουν την ασυμμετρία σε όπλο. Το ίδιο ισχύει και με τις μεταναστευτικές ροές: όταν αυτές καθοδηγούνται, αποκτούν χαρακτήρα πίεσης και αποσταθεροποίησης, με σοβαρές επιπτώσεις στην εσωτερική πολιτική και την κοινωνική συνοχή των χωρών-στόχων.
Ένα παλιό φαινόμενο με νέες μορφές
Σήμερα, σε έναν κόσμο που γίνεται όλο και πιο διασυνδεδεμένος και πολύπλοκος, οι ασύμμετροι πόλεμοι και οι ασύμμετρες επιθέσεις δεν αποτελούν απλώς μια υποσημείωση στην ιστορία των συγκρούσεων. Αντιθέτως, αναδεικνύονται σε καθρέφτη των μεγάλων γεωπολιτικών αντιθέσεων της εποχής μας. Και ίσως ακριβώς επειδή δεν θυμίζουν τους «παραδοσιακούς» πολέμους, να χρειάζεται να τους παρατηρούμε με ακόμη μεγαλύτερη προσοχή.