Με την Αθήνα να καλείται να διαχειριστεί το τουρκολιβυκό μνημόνιο, τις μεταναστευτικές ροές προς την Κρήτη και τον ενισχυμένο τουρκικό ρόλο σε ένα ρευστό γεωπολιτικό περιβάλλον, «Το Βήμα», με τη βοήθεια ειδικών, δίνει σαφείς απαντήσεις για τις ιστορικές σχέσεις μεταξύ Αγκυρας και Τρίπολης αλλά και για τις σύγχρονες επιδιώξεις του καθεστώτος Ερντογάν.
1. Γιατί είναι σημαντική η Λιβύη για την Τουρκία;
Η Λιβύη θεωρείται σημαντική για την Τουρκία για έναν συνδυασμό οικονομικών, γεωπολιτικών και θρησκευτικο-πολιτισμικών λόγων. Η διείσδυση των τουρκικών εταιρειών που δραστηριοποιούνται στις κατασκευές, την ενέργεια και την ασφάλεια χρονολογείται από τη δεκαετία του 1980 επί Μουαμάρ Καντάφι και Τουργκούτ Οζάλ.
Η σημερινή υποστήριξη της Τουρκίας στην κυβέρνηση της Τρίπολης δίνει την αίσθηση της συνέχειας: Η οικογένεια του σημερινού πρωθυπουργού της Τρίπολης Αμπντούλ Χαμίντ Ντμπεϊμπά επί Καντάφι διοικούσε συνεργαζόμενες με την Τουρκία κρατικές εταιρείες κατασκευών. Από το 1990 ακολουθείται τουρκική πολιτική «ανοίγματος στην Αφρική» με «πύλη» τη Λιβύη. Επί Ερντογάν προστίθενται τα ιδεολογικά χαρακτηριστικά του νεο-οθωμανισμού και της προστασίας των σουνιτών μουσουλμάνων.
Η Λιβύη, οθωμανική από το 1551 (εγιαλέτι της Τριπολίτιδας), ήταν το τελευταίο βορειοαφρικανικό έδαφος που έχασε η Οθωμανική Αυτοκρατορία το 1912 και θεωρείται κομβικό μέρος της «ιστορικής γεωγραφίας» του οθωμανισμού, που φιλοδοξεί επιρροή ως το Σουδάν και τη Σομαλία.
Η ιστορική στήλη του Βήματος στο inbox σου
Γίνε μέλος του καθημερινού newsletter που αποκαλύπτει όσα συμβαίνουν στο πολιτικό παρασκήνιο και απόκτησε πρόσβαση σε αποκλειστικό περιεχόμενο.
«Η Λιβύη αποτελεί μέρος των τουρκικών ονείρων για επέκταση στη Μεσόγειο από την οθωμανική περίοδο μέχρι σήμερα» λέει στο «Βήμα» ο Ντογάν Τσετίνκαγια, αναπληρωτής καθηγητής Πολιτικών Επιστημών στο Πανεπιστήμιο της Κωνσταντινούπολης. «Τον 19ο αιώνα, ο συγκεντρωτισμός της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας έφερε τη Λιβύη στον άμεσο έλεγχο της Υψηλής Πύλης, ενώ στις αρχές του 20ού ο συνταγματικός συγκεντρωτισμός των Νεότουρκων κατέληξε στην επέμβαση των Ιταλών. Η έκφραση “θα σε εξορίσω στη Φεζάν” (νοτιοδυτική έρημος Λιβύης) χρησιμοποιείται ακόμη ως απειλή, αλλά δεν εμπόδισε πλήθος επενδυτών και εργατών να κατακλύσουν τη Λιβύη από το 1980».
2. Ποιες περίοδοι διακρίνονται στις στροφές της τουρκικής στάσης προς τη Λιβύη;
Επί Ερντογάν κυρίως τέσσερις:
- 1) 2003-2011:
Επί Καντάφι επικρατεί η «ήπια ισχύς» με τις τουρκικές εξαγωγές να εκτοξεύονται από 95,5 εκατομμύρια δολάρια το 2000 σε 1,9 δισεκατομμύρια το 2010.
- 2) 2011-2019:
Η κυβέρνηση Ερντογάν επιλέγει την υποστήριξη του διάδοχου καθεστώτος στην Τρίπολη (για λόγους συνέχειας στην επιχειρηματική συνεργασία, θρησκευτικών συνδηλώσεων της εξουσίας και διεθνούς θεσμικότητας) ενάντια στο αντίπαλο καθεστώς της Ανατολικής Λιβύης που υποστηριζόταν από την Αίγυπτο.
Ο Ερντογάν είχε στηρίξει τους Αδελφούς Μουσουλμάνους στην Αίγυπτο και μετά την ανατροπή Μόρσι το 2013 από τον κοσμικό Αλ Σίσι υπάρχει μια δεκαετής διπλωματική κρίση μεταξύ Τουρκίας και Αιγύπτου. Η υποστήριξη στην Τρίπολη έχει ακόμη χαρακτηριστικά ήπιας ισχύος σε μια γεωπολιτική αντιπαλότητα με Αίγυπτο και Ελλάδα.
- 3) 2019-2022:
Η Τουρκία περνά στη σκληρή ισχύ των όπλων, παράλληλα με την ανάπτυξη ενός στρατιωτικο-βιομηχανικού συμπλέγματος με αιχμή τα Μη Επανδρωμένα Αεροχήματα (UAV) και drones. Το 2019 αποτρέπει την εισβολή του Χαλίφα Χαφτάρ (ανατολικό καθεστώς Τομπρούκ) στην Τρίπολη. Η Κυβέρνηση Εθνικής Συμφωνίας της Τρίπολης υποστηρίζει το τουρκικό δόγμα της «Γαλάζιας Πατρίδας» (Mavi Vatan) και υπογράφει τουρκολιβυκό σύμφωνο για τα θαλάσσια όρια (Νοέμβριος 2019) ενάντια σε Ελλάδα και Αίγυπτο, που απαντούν με ελληνοαιγυπτιακό σύμφωνο (Αύγουστος 2020).
Τον Οκτώβριο του 2022 υπογράφεται μνημόνιο συνεργασίας Τουρκίας και Τρίπολης για την αξιοποίηση υδρογονανθράκων και πετρελαίου, προκαλώντας τριβές με τη Γαλλία. Η περίοδος χαρακτηρίζεται από τον διεθνολόγο Μπουγρά Σισλέρ ως «τεχνο-εθνικισμός», ο οποίος έγκειται στη χρήση drones και στην εξασφάλιση ελέγχου του εναέριου χώρου της Τρίπολης με συστήματα αεράμυνας ενάντια σε όπλα της Ανατολικής Λιβύης παρεχόμενα από Ρωσία διά Ηνωμένων Αραβικών Εμιράτων.
«Μολονότι η Τουρκία παρείχε υποστήριξη στην Τρίπολη υπό τη μορφή συμβούλων στο έδαφος, drones, ακόμη και μισθοφόρων», εξηγεί στο «Βήμα» ο Ντογάν Τσετίνκαγια, «η ρητορική της “Γαλάζιας Πατρίδας” ήταν διπλωματικής φύσης. Το τουρκικό κράτος προσπάθησε ταυτοχρόνως να συνεχιστεί η συσσώρευση κεφαλαίου σε περίοδο εσωτερικής οικονομικής κρίσης μέσω ανοίγματος αγορών στο εξωτερικό διά της στρατιωτικής ισχύος και της συμμετοχής σε περιφερειακές ανοικοδομήσεις με οφέλη για τούρκους υπεργολάβους».
- 4) Από τα μέσα του 2022 αρχίζει μια νέα περίοδος.
Μετά τη σωτηρία της Τρίπολης, η Τουρκία ανοίγεται στο αντίπαλο καθεστώς Ανατολικής Λιβύης. Τον Σεπτέμβριο 2023 αποστέλλει βοήθεια στους πλημμυροπαθείς στην παραλιακή Δάρνη. Εργαλειοποιεί την ανθρωπιστική παρέμβαση για διείσδυση στην Ανατολική Λιβύη με έμφαση στην ανοικοδόμηση πληγεισών περιοχών.
Η Τουρκία εμφανίζεται πλέον ως «γεφυροποιός», ενώ βρίσκεται σε επαφή και με Αίγυπτο – Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα (βλέπε πρόσφατη συνάντηση με σεΐχη Ζάγεντ). Πρόσωπο-κλειδί είναι ο Φατί Μπασάγκα, υπουργός Εσωτερικών (2018-2021) της Τρίπολης, συνεργαζόμενος με Τουρκία, και στη συνέχεια πρωθυπουργός (2022-2023) της αντίπαλης Κυβέρνησης Εθνικής Σταθερότητας που στηρίζει ο Χαφτάρ.
3. Τι εξηγεί τη στάση του Χαφτάρ προς την Ελλάδα;
«Για να απαντήσουμε στο ερώτημα», λέει στο «Βήμα» ο Σωτήρης Ρούσσος, καθηγητής Διεθνών Σχέσεων στο Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου, «χρειάζεται να κατανοήσουμε ότι στη Λιβύη δεν έχουμε σύγκρουση κρατικών αρχών, αλλά συμμαχιών με ενσωματώσεις δημάρχων, πολιτοφυλακών και φυλών. Για να επιβιώσουν οι μη κρατικοί δρώντες χρειάζονται χρήματα, για να μοιράζονται στους τοπικούς ηγέτες, και όπλα, για να επιβάλλεται η κυριαρχία επί πληθυσμών. Η Τουρκία έπαιξε το παιχνίδι αρχικά με Τρίπολη και τώρα πιθανόν και με Χαφτάρ, ίσως με την ανοχή της Ρωσίας. Υπάρχει συνεννόηση και με την Αίγυπτο από όταν ο Ερντογάν σταμάτησε να προτάσσει τον ρόλο του ως προστάτη των Αδελφών Μουσουλμάνων».
Οσο για την εργαλειοποίηση μεταναστών από τον Χαφτάρ, ο Σωτήρης Ρούσσος δίνει μια απλή εξήγηση: «Στη διεθνή βιβλιογραφία υπάρχει πλέον ο όρος “κράτος-εισοδηματίας” από πρόσφυγες/μετανάστες. Κράτη που διαχειρίζονται μεταναστευτικές ροές απαιτούν εξωτερικούς πόρους (βλ. Τουρκία, Ιορδανία, Τυνησία). Ο Χαφτάρ επιθυμεί τον ρόλο αυτόν και εκβιάζει για να καταστεί επίσημος συνομιλητής της Ελλάδας και της Ευρωπαϊκής Ενωσης».
4. Τι θέλει η Τουρκία από τη Λιβύη σήμερα;
Στο οικονομικό επίπεδο είναι θελκτική η ανάληψη μιας συνολικής ανοικοδόμησης της Λιβύης, αν υπάρξει συνεννόηση μεταξύ Τρίπολης και Ανατολικής Λιβύης. Η Λιβύη παραμένει πύλη προς την Υποσαχάρια Αφρική – όπου η Τουρκία παρεμβαίνει και με την προώθηση στρατιωτικής τεχνολογίας σε πολεμικές συγκρούσεις – αλλά και πολύτιμη συνεργάτιδα στον καθορισμό θαλάσσιων ορίων στη Μεσόγειο ενάντια στην Ελλάδα.
Κομβική είναι η δημιουργία ενός τουρκικού στρατιωτικού-βιομηχανικού συμπλέγματος που με αιχμή τα φθηνά και αναλώσιμα drones δραστηριοποιείται σε πολλαπλά μέτωπα (Λιβύη, Συρία, Ανατολική Τουρκία εναντίον Κούρδων, Ναγκόρνο-Καραμπάχ, Ουκρανία) με δυνητική επέκταση σε Σουδάν και Κεντρική Αφρική. Σε συνδυασμό με τις τουρκικές εταιρείες κατασκευών, δημιουργίας υποδομών και ενέργειας, προκαλείται ένα κλίμα όπου είναι επικερδείς τόσο οι εμφύλιες συγκρούσεις όσο και οι γεφυρώσεις τους.